پس از سالها انتقاد از وجود حفره ها در سامانه بهین یاب، و قولهایی مدامم وزارت صمت برای برطرف کردن این حفره ها که فقط دلالان از آن سودهای کذایی بردند، به نظر می رسد وزارت صمت که دیگر از اصلاح بهین یاب در چهارچوب این سامانه ناامید شده است، دست به کار طراحی سامانه جدیدی توزیع مواد پلیمری و شیمیایی شده است که افق نام دارد.هر چند جزییات زیادی از سامانه افق که قرارست تا شهریورماه راه اندازی شود، تا ه حال رسانه ای نشده است اما به گفته برخی مطلعین و فعالان، گویا افق ادامه اصلاح شده بهین یاب خواهد بود. روز چهارشنبه ۹ مردادماه هم تشکل های صنعت پلاستیک عضو انجمن ملی صنایع پلاستیک و پلیمر ایران، در خصوص سامانه افق و جزییات آن جلسه ای با مدیرکل صنایع غیرفلزی وزارت صمت داشتند. در این جلسه فرشاد مقیمی، معاون صنایع وزارت صمت نیز حضور داشته است. پس از تبادل نظر بین بخشی از نمایندگان صنعت پلاستیک و وزارت صمت، قرار بر ادامه چنین جلسات مشورتی شده است. به گفته مسوولان حاضر در این جلسه هم اندیشی، مهمترین مساله ای که سامانه افق در پیش رو دارد، تعیین سهمیه به صورت پلکانی است، یعنی واحدهایی که مواد اولیه خود را از بورس کالا تامین می‌کنند می‌بایست آمار و گزارش فروش خود را نیز طبق مکانیزمی که تعریف شده، در سامانه افق وارد نمایند. سامانه نیز با سازوکار خاص خود، سهمیه‌های شرکت‌ها را پایش و تعیین می‌نماید. این سامانه قرار است مسوولیت تعیین سهمیه را از بهین یاب بگیرد. سهمیه‌ها در این سامانه به صورت پلکانی تعیین خواهد شد به این صورت که یک شرکت، هر مقدار خرید مواد اولیه را به محصول تبدیل کرده و به فروش رسانده باشد، مطابق با نسبت فروشی که صورت داده، سهمیه خواهد گرفت.
نیاز به شفافیت در بورس کالا و تاریخچه بهین یاب
شفافیت در اقتصاد و معاملات جزء جداناپذیر از اقتصاد پویای کشورهای پیشرفته است. اینکه مشخص شود چه کسی چه معاملاتی انجام داده و در این معاملات چه میزان نقل و انتقال مالی انجام شده بسیار اهمیت دارد.
یکی از عرصه هایی که نیازمند و در عین حال متولی شفافیت اطلاعات است، بورس کالا بوده که بستر شکل گیری بسیاری از معاملات کلان صنایع گوناگون را فراهم کرده است. در این بازار شفاف، صنعتگران محصولات خود را عرضه و دیگر صاحبان صنایع متناسب با نیاز خود اقدام به خرید آن محصولات می‌کنند. یکی از مشکلات در عرضه و تقاضای یک کالا، حضور دلال‌ها و واسطه‌ها است. ایجاد پایگاه‌های جمع‌آوری داده راهکاری مؤثر برای تحلیل و مدیریت است. ایجاد این نوع پایگاه‌ها در شفاف‌سازی اطلاعات و جلوگیری از ایجاد رانت نیز بسیار کارآمد است. اما گاهی خریدار واقعی از فرد دلالی که تنها به دنبال ایجاد التهاب در بازار و افزایش نرخ محصولات است تفاوتی دیده نمی‌شود. برای حل این موضوع بورس کالای ایران به همراه وزارت صمت اقدام به تاسیس سامانه‌ای به نام بهین‌یاب کردند.
سایت «بهین یاب»، سامانه بروزرسانی اطلاعات واحدهای فعال و نیمه تمام صنعتی کشور است. یکی از نهادهای نیازمند به اطلاعات جامع و کامل سایت بهین یاب، شرکت بورس کالای ایران است. این شرکت برای جلوگیری از ورود متقاضیان غیرواقعی به عرصه تقاضای محصولات پتروشیمی، نیازمند لیستی از تولیدکنندگان واقعی است. با توجه به اینکه وزارت صمت، وظیفه ارتباط با صنعتگران و تولیدکنندگان را نیز دارد، بنابراین واقعی‌ترین لیست را از طریق این سایت داراست و امکان نظارت و شناسایی برای این وزارتخانه نیز وجود دارد.
تحریم‌ها و لزوم تنظیم بازار
در شرایطی که کشور با تحریم مواجه است اصولا باید کالاها با کمترین هزینه و دلالی به دست مشتری اصلی برسند تا بار تورمی در کشور کاهش یابد. افزایش تولید و عدم تعطیلی کارگاه‌های تولیدی به دلیل نبود مواد اولیه و همچنین قطع دست دلال‌ها از مهمترین مواردی است که از طریق سایت بهین یاب قرار بود نسبت به کاهش آن امیدوار باشیم. توجه داشته باشید، فقط یک نمونه در ارتباط با ماده پلیمری PET بطری در سال گذشته، دلالان با نفوذ در بازار محصولات پتروشیمی و خرید مواد از بورس و به قیمت حداکثر ۱۰.۰۰۰ تومان، با ایجاد انحصار این مواد را در بازار آزاد تا نزدیک به ۳۰.۰۰۰ هزار تومان به فروش رساندند. لذا ناکارآمدی بهین یاب بیش از پیش عیان شد و نیز لزوم وجود سامانه ای که واقعا جلوی نفوذ و دست اندازی دلالان را بگیرد، از دیگر سو در دوران تحریم بیشتر خودنمایی می کرد.
افزایش شفافیت، کاهش رانت
توسعه هر چه بیشتر این سامانه و افزایش ارتباط آن با نهادها و سازمان‌های مختلف قطعا به افزایش شفاف‌سازی کمک می‌کند. ضمن اینکه استفاده از بهین‌یاب می‌تواند سرعت مبادلات را بالا ببرد. موردی که یک امتیاز ویژه برای این سامانه محسوب می‌شود. قطعا توسعه این سامانه با کاهش حجم بوروکراسی، رانت را از بین می‌برد. در نتیجه هر واحد تولیدی که قصد ادامه فعالیت داشته باشد باید مشخصات کامل خود را در سامانه بهین یاب ثبت کند. اخیرا با پالایش و بازنگری در این سامانه به جای تعیین سهمیه‌های شرکت‌ها در بورس کالا بر اساس تولید، از این پس سهمیه بر اساس خرید مواد اولیه و فروش محصولات شرکت ها تعیین خواهد شد.
… و سرانجام؛ افق می آید!
واحدهایی که مواد اولیه خود را از بورس کالا تامین می‌کنند می‌بایست آمار و گزارش فروش خود را نیز طبق مکانیزمی که تعریف شده، در سامانه افق وارد نمایند. سامانه نیز با سازوکار خاص خود، سهمیه‌های شرکت‌ها را پایش و تعیین می‌نماید.
این سامانه قرار است مسوولیت تعیین سهمیه را از بهین یاب بگیرد. سهمیه‌ها در این سامانه به صورت پلکانی تعیین خواهد شد به این صورت که یک شرکت، هر مقدار خرید مواد اولیه را به محصول تبدیل کرده و به فروش رسانده باشد، مطابق با نسبت فروشی که صورت داده، سهمیه خواهد گرفت.
در نتیجه سامانه افق که بنا به گفته مدیرکل صنایع غیرفلزی وزارت صمت، تا شهریورماه جایگزین بهین یاب خواهد شد، من بعد وظیفه تعیین سهیمه های مواد پلیمری و شیمیایی و نیز توزیع آنها را در بورس کالا عهده دار می گردد.
در این باره مهدی پورقاضی نایب رییس هیات مدیرهانجمن ملی صنایع پلاستیک و پلیمر ایران بیان داشت: پالایش سامانه وزارت صمت که مجوز خرید مواد اولیه را صادر می کند، تصمیم درست و اقدام مثبتی است به طوریکه در صورت حذف واسطه ها از بهین یاب، مصرف کننده واقعی می تواند مواد اولیه موردنیاز خود را به موقع تامین کند. قطعا هدف آن استانداردسازی فروش و قیمت های محصولات پتروشیمی و محصولات پلیمری خواهد بود.
ارزیابی و بررسی موشکافانه
اما درباره ارزیابی عملکرد سامانه بهین یاب و همچنین مزایای این سامانه یکی از تولیدکنندگان روغن موتورگفت: برای ارزیابی و بررسی موشکافانه هر سیستمی باید به جنبه نرم افزاری و سخت افزاری آن توجه کرد.
در خصوص بُعد نرم‌افزاری و به شکل صحیح تر بُعد دستورالعمل های پشت پرده سامانه بهین یاب باید گفت سیاستگذاری کلی برای راه اندازی این سیستم کاملا درست هدفگذاری شده است اما نمی توان گفت که نقدی بر این سیاستگذاری وارد نیست. در ضمن برخی بازنگری هایی که از زمان آغاز به کار این سیستم بر روی آن انجام شده، باید اذعان داشت که در حال حاضر سامانه بهین یاب به مقاصد اولیه طراحی خود بسیار نزدیک شده است.
وی در خصوص شفافیت سامانه بیان داشت: اینکه بتوان در یک سامانه شفاف تمام اطلاعات شرکت های تولیدی را رصد کرد، بسیار ارزشمند و راهگشا خواهد بود. این تولیدکننده در ادامه افزود: ایجاد چنین سیستمی بسیار لازم وضروری بوده و در شرایط حاضر کشور می تواند مانع از بروز مشکلاتی از قبیل شکل گیری تقاضای سفته بازانه و به تبع آن التهاب بازار شود. در صورتی می توان به موفقیت صد درصد این سامانه اذعان داشت که مطمئن شویم اطلاعات وارده به آن دقیق و پالایش شده است. در صورتیکه اگر اطلاعات برخی تولیدکنندگان به دقت مورد بررسی قرار نگیرد می تواند ایجاد تقاضای بیش از حد برای تخصیص خوراک نماید که نتیجه آن می شود سهمیه بندی حداقلی برای واحدهایی که تولیدکننده واقعی هستند. وی تاکید کرد با پایش های صورت پذیرفته از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، موانع و نواقص سامانه بهین یاب تا حد قابل قبولی مرتفع شده و این امر کمک شایانی به واحدهای تولیدی برای ثبت اطلاعات می کند.
این تولیدکننده در پاسخ به نقش سامانه بهین یاب در رونق تولید گفت: از آنجاکه استقرار این سیستم به مثابه راه اندازی بستری شفاف برای پایش اطلاعات تولیدکنندگان است، دست دلالان و سفته بازان را بصورت محسوسی از تامین خوراک کوتاه کرده است. البته شرط موفقیت این سیستم درست و اصولی پیاده شدن آن است. وی افزود: سامانه بهین یاب ابزاری برای تشخیص تولیدکننده واقعی از غیرواقعی است، لذا هم می توانیم با تصمیم گیری های درست، استفاده بهینه از آن داشته باشیم که نتیجه تخصیص عادلانه خوراک به واحدهای تولیدکننده و حذف دلالان و رانت خواران می شود و هم می توان با بهره برداری نامناسب از این ابزار مانع از رسیدن خوراک به تولیدکننده واقعی شده و عملا کاربرد این سامانه را زیر سوال برد.
از منظر این تولیدکننده قطعا پشت پرده راه اندازی و استقرار این سیستم، دیدگاه اصلاحی وجود داشته که کاملا محترم و از سوی واحدهای تولید قابل پیاده سازی و بهره برداری است. اما باید این موضوع را نیز در نظر داشت که اطلاعاتی که در سامانه بهین یاب ثبت می شود، واقعی و قابل اتکا است یا خیر؟ در واقع باید مطمین شد که پایش های صورت پذیرفته بر روی اطلاعات وارد شده درست است یا خیر؟
گذشت زمان و سایت بهین یاب
ولی باید به این نکته نیز اشاره کرد که چون سامانه بهین یاب و سیستم نرم افزاری آن نسبت به آغاز پورسه تولید کلان در کشور، در ابتدای راه خودست قطعا با نواقصی همراه است که تنها با گذشت زمان و پالایش سیستم می توان به آن پی برد. در نتیجه نمی توان انتظار داشت که در همین ابتدای امر، سامانه بهین یاب بدون عیب و نقص مورد بهره برداری قرار گیرد. مهم اینجاست که به مرور زمان نواقص سیستم در حال برطرف شدن است. برای مثال در ابتدای راه اندازی سامانه بهین یاب، به دلیل کثرت مراجعه تولیدکنندگان، بعضا ورود اطلاعات با کندی روبرو می شد و یا برخی مشکلات به نارسایی از سمت سرورها بود که به مرور زمان این مشکل سیستم برطرف شد. این تولیدکننده با ابراز رضایت از پایش های انجام شده در خصوص برطرف کردن ایرادات احتمالی سامانه بهین یاب گفت: طبیعی است که هر سیستمی از ابتدا بدون نقص نبوده و پایش های مستمر بر روی آن سیستم سبب بهبود شرایط و تسهیل کاربری آن شده است. پس نمی توان از همان ابتدای راه اندازی و بهره برداری از سامانه انتظار داشت که بی هیچ نقص و عیبی اجرا شود.
البته وی معظلاتی که سامانه بهین یاب در ابتدا برای تولیدکنندگان به همراه داشت را منکر شد و افزود: خود سیستم تاکنون بسیار عملکرد مطلوب و قابل دفاعی داشته است اما بعضا سیاست ها و دستوالعمل هایی اتخاذ می شد در برهه هایی از زمان برای ثبت سفارش تولیدکنندگان ایجاد مشکل می کرد که البته به دلیل عیب یابی های کارشناسانه ای که بر روی دستورالعمل ها و استراتژی های اتخاذ شده، اعمال شد، می بینیم که هر روز سامانه بهین یاب به رسالت اصلی خود که همان رعایت انصاف در تخصیص خوراک و شفاف سازی اطلاعات است، نزدیک تر می شود.
این تولیدکننده همچنین پیشنهادی برای افزایش بهره وری سامانه بهین یاب ارایه کرد . به اعتقاد وی بهتر است در کنار بهره برداری از این سیستم، یک تیم پایش بصورت شبانه روزی و آنلاین روی نواقص و چالش های سامانه کار کرده و گزارش های واصله از عیوب احتمالی را به سرعت برطرف کند. به گفته این فرد، یکی از رسالت های اصلی سامانه بهین یاب یعنی حذف واسطه ها و دلالان مواد اولیه، در نقاط مراکز مهمی همچون تهران به دلیل اتخاد مواضع سختگیرانه، به خوبی اجرا می شود اما در برخی نقاط کشور به نظر می رسد به دلیل عدم نظارت های دقیق، واسطه ها می توانند با ثبت اطلاعات نادرست و غیرواقعی از شرکت هایی که زمینه فعالیت و تولید را ندارند، مشمول دریافت خوراک و مواد اولیه ای برابر با تولیدکنندگان بزرگ روغن موتور شوند. اما با پایش های مستمر تیم میدانی سامانه بهین یاب می توان این مشکل را نیز برطرف نمود.
این تولیدکننده در پاسخ به این سووال که آیا وجود سامانه بهین یاب سبب حذف تقاضاها غیرواقعی و کاهش التهابات بازار شده یا خیر، گفت: قطعا پاسخ تمام تولیدکنندگان به این سوال مثبت خواهد بود چراکه در مقایسه با سال گذشته و افزایش غیر معقول تقاضاها در بورس کالا برای خرید مواد اولیه، امسال شاهد سامان یافتن و کاهش قابل توجه تقاضا برای دریافت خوراک هستیم که این نتیجه عملکرد مطلوب سامانه بهین یاب در این مدت است. اما باید گفت که انتظار می رود با پالایش صورت پذیرفته جدید بر سامانه بهین یاب، تقاضاهای غیرواقعی و سفته بازانه در سطح بازار برای خرید خوراک و مواد اولیه به حداقل میزان برسد و این امر محقق نمی شود مگر با استقرار یک سامانه پالایش شده. به گفته این تولیدکننده وقتی میزان خوراک تخصیصی به هر واحد تولیدی برابر با اظهارنامه میزان تولیدات شرکت باشد، می توان امیدوار بود که دست واسطه ها و دلالان، بیش از گذشته از صحنه رقابت بر سر خرید خوراک کوتاه شود. اما باید این موضوع را نیز در نظر گرفت که در این سامانه جدید نیز امکان ثبت اطلاعات غیرواقعی وجود دارد که این چالش با پایش مستمر سامانه قابل برطرف شدن خواهد بود.
حذف واسطه ها
به اعتقاد وی برای جلوگیری و کوتاه کردن دست واسطه ها و رانت خواران از دریافت مواد اولیه، بررسی ها و نظارت ها باید در همان مبدا ورود اطلاعات با دقت انجام شود. مثلا شرکت الف اگر اظهار کرده که به فلان مقدار تولید می کنم باید مطمین شویم که حتما به همان میزان اعلامی تولید دارد. این تولیدکننده همچنین افزود: البته سیستم پایش باید در شهرستان ها بیش از پیش وارد عمل شود، چراکه در تهران کمتر با مشکل ورود واسطه ها و رانت خواران مواجهیم. اما در شهرستان ها به دلیل ضعف در سیستم های نظارتی، این موضوع کمی پُررنگ تر است.
وی اینگونه جمع‌بندی کرد: در مجموع با ایجاد بستر سامانه بهین یاب، حجم تقاضاها نسبت به قبل بسیار کاهش یافته و عرضه و تقاضا هدفمندتر شده است. اما نمی توانیم اعلام کنیم که این موارد بطور ۱۰۰ درصد اعمال شده است. البته امیدواریم با سامانه جدید، تمام موارد یاد شده اجرایی شود. او با اشاره به نقش موثر سامانه در بهینه سازی تخصیص خوراک به واحدهای تولیدی گفت: می توانیم اعلام کنیم که در جهت رونق تولید گام برداشته ایم که موانع را از سر راه تولیدکننده برداریم. در این راستا، سامانه بهین یاب می تواند با پایش دقیق متقاضیان، میزان نیاز آن ها را رصد کرده و بیشترین خوراک را به واحدهایی ارایه دهد که ظرفیت تولید بالاتری دارند. اما اگر تولیدکننده از جذب بیشتر مواد اولیه ناتوان باشد، چه امیدی می توان داشت که در عرصه تولیداتش، رونقی را رقم زند؟
در نهایت از منظر یک تولیدکننده این طور می توان بیان داشت که اولین قدم برای افزایش بهره وری سامانه بهین یاب، راستی آزمایی اطلاعات ورودی از سوی تولیدکنندگان و خوداظهاری آنان در خصوص میزان نیاز به مواد اولیه و خوراک است که اهمیت فوق العاده ای در کاهش میزان تقاضا دارد.
در ادامه، رضا پدیدار عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی با خطیر دانستن وظیفه سامانه بهین یاب بیان داشت: آغاز به کار این سامانه که از دوره وزارت نعمت زاده به منظور تخصیص تسهیلات کم بهره به تولیدکنندگان کلیدخورد، بسیار راهگشا بود. اما در دو سال اخیر و با شکل گیری نوسانات نرخ ارز، شاهد تشکیل تقاضاهای کاذب در بازار تامین مواد اولیه و خوراک بودیم که این معضل می بایست به نحوی برطرف می شد. پس از آن بود که سامانه بهین یاب رسالت پایش تقاضا و کنترل آن را بر عهده گرفت. اما یکی از مشکلات اساسی این سامانه تا پیش از این، نقص اطلاعات خروجی شرکت برای تصمیم گیری بورس کالا بود.
پدیدار افزود: سامان مذکور، تمام اطلاعات یک واحد تولیدی از میزان خوراک مورد نیاز تا تنوع و میزان محصولات تولیدی را در بر دارد اما زمانیکه قرار است چیکده ای از این اطلاعات را برای تخصیص میزان خوراک عادلانه ارایه دهد، ناقص عمل می کند. در نتیجه نقص اطلاعات سبب می شد تا بورس کالا، درخواست واحد تولیدی برای دریافت خوراک را نپذیرد. ولی در سیستم جدید با پالایش صورت پذیرفته، این مشکل برطرف شده است. به گفته پدیدار وظیفه اصلی سامانه بهین یاب، کنترل تقاضا در بورس کالا است چراکه رصد و پایش تقاضا وظیفه بورس کالا نیست. از این رو پس از اجرایی شدن رسالت جدید سامانه بهین یاب در تخصیص بهینه خوراک، شاهد افت محسوس تقاضا در بورس کالا هستیم که نتیجه حذف تقاضاهای غیرواقعی و سفته بازانه است.
این عضو اتاق بازرگانی همچنین با حمایت از پالایش سامانه بهین یاب به منظور برطرف کردن نواقص آن، رصد دائمی سیستم را امری الزامی دانست و افزود: تا پیش از این یکی از مشکلات و چالش های سامانه که از طریق تولیدکنندگان گزارش شده بود، کند بودن درگاه های ورود اطلاعات به این سیستم بود که به نظر می رسد با راه اندازی نسخه جدید این سامانه، مشکل مذکور حل شود.
سخن ما
بخش عمده ای از گفتگوی فوق برگرفته از گفتگوی نشریه بورس امروز با یکی از تولیدکنندگان بود. متاسفانه ما خوشبینی این صنعتگر گرامی را در ارتباط با سامانه بهین یاب نداریم و سند این عدم خوشبینی هم تعداد فراوان بازداشت ها و پرونده های موجود در تعزیرات، اطلاعات و قوه قضاییه در رابطه با خرید و فروش خارج از شبکه مواد پلیمری است. اگر بهین یاب حفره های امنیتی نداشت و تولیدکنندگان به درستی پایش می شدند، هرگز این حجم از فساد در بستر توزیع محصولات پتروشیمی شکل نمی گرفت.
البته اختصاص دلار ۴۲۰۰ تومانی برای محاسبه قیمت های پایه محصولات پتروشیمی در اوج التهابات ارزی، را به عنوان یک تصمیم غلط تاریخی سبب ساز سرازیر شدن نقدینگی رها در اقتصاد ایران به سمت بازار مواد پلیمری و شیمیایی در بورس کالا می دانیم. به این معنا که وقتی بازار ارز و طلا ملتهب و در حال نوسانات شدید بود، و در عین حال برخوردهای غلط پلیسی با فعالان این عرصه هم صورت می گرفت، به یکباره رانت دلار ۴۲۰۰ تومانی هدیه ای الهی برای سفته بازانی بود که صاحب نقدینگی های کلان بودند و این نقدینگی را از بازارهای ارز و طلا به بازار کم ریسک تر و پر سودتر محصولات پتروشیمی هدایت کردند. موضوعی که سبب شد در ماههای نخست سال ۱۳۹۷ حجم تقاضا برای مواد پلیمری نسبت به میانگین سالهای قبلتر سه برابر افزایش یابد. همین افزایش تقاضا، افزایش رقابت و در نهایت افزایش قیمت ها را سبب شد ….
تا به حال به جز یکسری کلیات، جزییات خاصی از طرح سامانه افق بیرون نیامده است. اما اگر پایش در این سامانه مداوم و خلل ناپذیر نباشد، تنها می توان گفت این طرح هم به جمع طرح های ورشکسته دیگر اضافه خواهد شد. امیدواریم که در سامانه افق، سهمیه ها به درستی تقسیم و تعیین گردیده و جایگزین بهین یاب جولانگاه دلالان و سهمیه فروشان نباشد که این مهم تنها با نظارت و پایش مدام میسر خواهد بود.
