شناخت مفاهیم اقتصاد چرخشی و منافع بازیافت

بازیافت و اقتصاد چرخشی، دو مفهوم همبسته و وابسته به یکدیگر هستند، به شکلی که هیچ از آنها را نمی توان مستقل از دیگری مورد مطالعه جامع قرار داد. توسعه پایدار در گرو تحقق اقتصاد چرخشی یا Circular Economy و این نوع از اقتصاد، مبتنی بر بازیافت بر ساخته شده است.

به گزارش صنایع پلاستیک، بازیافت به معنی استفاده از مواد مصرف شده، برای تولید و ساخت مجدد همان کالا یا کالای قابل استفاده دیگری است، مانند استفاده از قوطی های پلاستیکی برای ساخت کالاهای پلاستیکی جدید. بازیافت مولفه یی کلیدی در مدیریت ضایعات است و گامی حیاتی برای حفاظت از منابع طبیعی، محیط زیست و اقتصاد سبز در مسیر توسعه پایدار به شمار می رود. در تعریفی دیگر، بازیافت، فرآیند پردازش مواد مصرف شده به کالاها و مواد جدید، به منظور جلوگیری از هدر رفتن منابع طبیعی، کاهش نیاز به مواد خام اولیه، انرژی، آلودگی محیط زیست و منابع آب است.

سازمان ملل متحد (۲۰۰۳) بازیافت را به عنوان استفاده مجدد مواد باقی مانده در فرآیند تولید کالاها، تعریف کرده است. طی چند دهه متوالی گذشته، بازیافت از یک مفهوم سنتی به یکی از ابزارهای اقتصاد چرخشی، برای ایجاد ارزش افزوده اقتصادی و کاهنده نیاز به مواد اولیه برای تولید کالاها تغییر یافته است. مطابق تعریف آژانس انرژی اروپا (۲۰۱۶)، بازیافت، استخراج منابع طبیعی است که منافع چندگانه برای بهبود محیط زیست و کاهش انتشار گازهای گلخانه یی به همراه دارد.

بازیافت، نه تنها بازیابی مواد نیست، بلکه هدایت مواد بازیابی به چرخه عمر بعدی آنها است و در آن موضوع کیفیت بسیار اهمیت دارد، زیرا دستیابی به مواد بازیافتی با کیفیت بالا، شرط لازم برای معرفی مجدد مواد در فرآیندهای تولید است. در بازیافت دو مفهوم اساسی وجود دارد:

• استفاده مجدد از مواد: شامل بازگشت وسیله یا ماده برای همان استفاده اولیه بدون هیچ تغییری در هویت آن و از دو قسمت اصلی به نامهای اولیه (بازگشت یا استفاده از ماده یا کالا بدون تغییر هویتی) و ثانویه (استفاده از ماده به شکل دیگر، با شرط حفظ هویت آن) تشکیل شده است.
• بازیافت: هر گونه استفاده مجدد و جدید از مواد زاید است که می تواند بدون انجام عملیات خاص و تنها با رعایت اصول بهداشتی صورت گیرد، مانند استفاده مجدد از بطری های نوشابه پس از شست و شو و گندزدایی و یا این که مواد جمع آوری شده طی عملیات خاصی تبدیل به اقلام جدیدی شوند.

بازیافت زباله ها و ضایعات، فایده زیر را برای محیط زیست دارند:

• صرفه جویی در مصرف منابع طبیعی، به دلیل استفاده از مواد بازیافتنی برای تولید کالاهای جدید به جای مواد خام اولیه. با کاهش مصرف منابع طبیعی و بازیافت زباله ها، عمر زمین به عنوان تنها زیستگاه بشر طولانی تر می شود.
• صرفه جویی در مصرف انرژی. بازیافت مواد زاید نیز نیازمند مقداری انرژی است، اما انرژی لازم برای بازیافت مواد، خیلی کمتر از انرژی مورد نیاز برای تولید کالاهای جدید است. برای نمونه، انرژی مورد نیاز برای تولید آلومینیوم از آلومینیوم بازیافت شده، ۹۰ درصد کمتر از تولید آن از مواد معدنی است.
•  بازیافت زباله ها سبب کاهش مساحت اماکن دفن زباله می شود.
•  استفاده مجدد از مواد و انرژی و صرف جویی در مصرف منابع طبیعی
•  اشتغال زایی، کاهش هزینه ها و ایجاد منافع اقتصادی.
•  ارتقای سطح فرهنگ و هنجارهای عمومی در ارتباط با تولید و دفع مواد زاید جامد و ترویج فرهنگ صرفه جویی در مصرف.
•  بهبود کیفیت مواد اولیه مجتمع های تولید کمپوست به منظور دستیابی به کمپوست مرغوبتر.
•  اصلاح الگوی مصرف و بازیافت زباله ها، دو اصل مهم کاهش آلودگی محیط زیست است.

برخی ارزش های اقتصادی بازیافت زباله ها و ضایعات تولیدی به شرح زیر است:

۱. صرفه جویی انرژی حاصل از بازیافت یک قوطی آلومینیومی، می تواند یک تلویزیون را برای سه ساعت روشن نگاه دارد.

۲. بازیـافت هر تـن کاغذ باطله، ماهانه سبب کاهش تخریب ۹۰ هـزار هکتار جنگل، تقلیل مصرف ۱۲ میلیون لیتر آب و ۱۲۰ هزار کیلووات برق می شود.

۳. تولید آلومینیوم از بازیافت، آلودگی های محیط زیستی ناشی از فرآیند تولید این فلز از مواد معدنی اولیه را تا حدود ۹۵ درصد کاهش می دهد.

۴. تهیه شیشه از شیشه های بازیافتی، سبب کاهش ۵۰ درصدی در آلودگی منابع آب و ۲۰ درصدی در آلودگی هوا را به همراه دارد.

۵. انرژی لازم، برای تولید یک کیلوگرم لاستیک از مواد خام اولیه، سه برابر انرژی مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم لاستیک از مواد بازیافتی است.

۶. بازیافت هر تن کاغذ، زمینهاشتغال را برای ۵ نفر فراهم می کند.

۷. برای تهیه هر تن کاغذ از چوب درختان جنگلی، ۴۴۰ هزار لیتر آب مصرف می شود، در حالی که برای تهیه آن از کاغذهای باطله، ۱.۸۰۰ لیتر آب کافی است.

۸. تهیه کاغذ از کاغذهای بازیافتی، ۳۰ الی ۵۵ درصد انرژی کمتری نیاز دارد و ۹۵ درصد، آلودگی کم تری ایجاد می کند.

۹. استفاده از کاغذ بازیافت شده به جای تهیه آن از چوب درختان، سبب کاهش آلودگی هوا به میزان ۷۴ درصد، کاهش آلودگی آب به میزان ۳۵ درصد و کاهش مصرف آب به میزان ۵۸ درصد خواهد شد.

۱۰. تهیه شیشه از شیشه های بازیافت شده نسبت به تهیه آن از مواد او، آلودگی منابع آبی را به میزان ۵۰ درصد و آلودگی هوا را تا ۲۰ درصد کاهش می دهد.

۱۱. ذوب هر تن شیشه، منجر به صرفه جویی ۱۰۰ تن مصرف نفت خام کوره می شود.

بازیافت، برای صنایع تولیدی سودمند است. در بخشهایی از صنایع که به مواد اولیه وابسته هستند، استفاده از مواد بازیافتی ممکن است نیاز به خرید یا استخراج مواد اولیه را کاهش دهد. اکدین و هاولینز (۲۰۱۱) در مطالعه وضعیت اقتصاد کشور انگلستان، پتانسیل صرفه جویی ۱۸ میلیارد پوندی در هزینه های تولید کالاها را به دلیل کاهش زباله ها برآورد کردند. به گزارش مجمع جهانی اقتصاد (۲۰۱۴) استفاده از مواد بازیافتی سبب کاهش نوسان قیمت های جهانی مواد اولیه و وابستگی کمتر به واردات مواد خام می شود.

بازیافت شیمیایی از ضایعات پلاستیکی، نمونه جالبی است. این فرآیند، شامل بازسازی اجزای محصولات پتروشیمی و پلیمر است تا برای تولید مجدد پلاستیک یا سایر مواد شیمیایی مصنوعی مشابه مورد استفاده قرار می گیرند. باید توجه کرد که رشد بیشتر مواد شیمیایی، نیاز به توسعه فنآوری های نوآورانه اقتصادی و حضور مواد مغذی در پلاستیک ها دارد.

نمونه دیگر استفاده از منابع بیولوژیکی (مانند جریان های جنگل و خاک) برای تولید کالاهای دیگر است. این پدیده ممکن است به تفکر همزیستی صنعتی اشاره کند که در آن بخش های گوناگون در زنجیره ارزش، از جریان های جانبی تولید، از بخشهای دیگر استفاده می کنند. بازیافت سبب، ایجاد همکاری بین صنایع مختلف برای یافتن شیوه های چگونگی استفاده از مواد زاید به عنوان مواد خام می شود. به طور کلی، همزیستی صنعتی می تواند به کاهش مصرف مواد اولیه و انرژی از طریق به اشتراک گذاری و تبادل زباله ها، مواد، محصولات جانبی و انرژی منجر شود.

سید حسین سجادی فر